U razgovoru sa potomcima jednog od starijih zaječarskih rodova uzgredno je pomenuta porodica koju su sagovornici nazivali Komendijašovi. U prvi mah smo pomislili da je reč o nekom rodu čiji je predak bio neki varoški šeret i šaljivdžija, boem, kakvih je nekada bilo u Zaječaru u ne malom broju. Međutim, kada se ispostavilo da pomenuti živi potomci iz roda „Komendijašovi“ imaju prezime Nanići, sve je postalo daleko jasnije. Bili smo na tragu porekla jednog od najzanimljivijih Zaječaraca poznatog širom Srbije poslednjih decenija XIX i u prvim godinama XX veka. U pitanju je bio rod Stojana Nanića, prvog srpskog mađioničara, rođenog Zaječarca.

Zanimljivost ličnosti Stojana Nanića neodoljivo nas je povukla da pokušamo da istražimo njegovo poreklo, život i rad, a posebno njegovu uspešnu karijeru veštaka – mađioničara. Ta istraživanja donela su nova iznenađenja, jer su pokazala da je reč i o jednom od pionira srpske kinematografije.

Prema našim saznanjima rodonačelnik ove familije bio je Nana Kostić, siromašni zaječarski pekar. Umro je rano, jedva prevalivši tridesetu godinu. Za sobom je ostavio sina jedinca Stojana i ženu Stojnu. Po ocu Nani, Stojan je dobio prezime Nanić, što je bilo uobičajeno u to vreme. Prema popisu stanovnika i imovine varoši Zaječar iz 1863. godine, „Stojan, počivšeg Nane Kostića“, imao je tada devet godina i bio đak osnovne škole. Njegova majka, udovica Stojna, imala je 32 godine. Živeli su od zlehude imovine nasleđene od oca – „kuće s placom, njive od dva dana oranja i vinograda od dve motike.“ Pošto drugih prihoda nisu imali, Stojan i njegova mati morali su da privređuju kod drugih da bi opstali. S obzirom na slabo materijalno stanje, teško da je mati Stojna bila u stanju da sina Stojana pošalje na dalje školovanje posle završene osnovne škole. Siromaštvo je bilo razlog da se Stojan, tek stasali mladić, otisne iz Zaječara u svet, „trbuhom za kruhom“. Ima nekih indicija da se kraće vreme bavio trgovinom, možda za račun nekog od zaječarskih marvenih trgovaca, jer mu je imovina bila nedovoljna da bi stvorio početni kapital za otvaranje samostalne radnje. Međutim, o tom delu njegovog života i rada nema potvrde u zanatsko-trgovačkim šematizmima i arhivskoj građi.

Gde je Nanić stranstvovao i šta je tamo radio, nije poznato. Može se samo pretpostaviti da je negde na strani, van Srbije, prilikom svojih trgovačkih ili drugih putovanja, upoznao čari i veštine iluzionizma i mađioničarskih manipulacija i tom prilikom se opredelio za zanimanje mađioničara. Verovatno se to dogodilo u nekom od gradova Austrougarske, Pešti, Temišvaru ili Beču, dokle su često dolazili zaječarski trgovci. Moguće je da je u inostranstvu izučio taj zanat, kao mađioničarski pomoćnik, jer u Srbiji u to vreme takvih veštaka nije bilo. Uostalom, on se vazda predstavljao kao „prvi srpski veštak mađioničar“. Tamo je mogao nabaviti i svoje aparate i „inštrumente“, neophodne za mađioničarske priredbe. Pretpostavljamo da se njegova preorijentacija za novi zanat desila ubrzo posle završetka srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine, jer se kao mađioničar pominje već 1883. godine.

Stojan Nanić se oženio negde pred prvi Srpsko-turski rat 1876. godine. U leto sledeće godine rodilo mu se prvo dete, kćer Jovana. Druga kćer Zagorka, rodila se 1881. godine, tj. četiri godine kasnije. Ovaj vremenski razmak se može tumačiti njegovim odsustvom iz Zaječara. To je, verovatno, period kada je „izučavao“ novi zanat i pripremao se za svoje prve mađioničarske nastupe. Njegovo prvo, nama poznato pominjanje kao mađioničara potiče iz 1883. godine. Pri upisu kćeri Jovane u I razred osnovne škole školske 1883/84. godine, u upisnici se navodi otac Stojan Nanić, po zanimanju mađioničar. Moguće je da je taj posao započeo i godinu dve ranije, ali o tome nema podataka.

U međuvremenu, porodica Stojana Nanića se umnožavala. Pored kćerki Jovane (rođ. 1877) i Zagorke (oko 1881), 1885. godine rodila se i treća – Bisenija, a zatim je sledilo rođenje i dva sina – Vlastimira (1889) i Sretena (1894). Sva njegova deca završila su osnovnu školu u Zaječaru, a muška i zaječarsku gimnaziju i nastavili studije u Beogradu. Deca su živela u Zaječaru sa majkom, a otac Stojan je neumorno putovao po Srbiji i susednim zemljama, organizujući svoje mađioničarske predstave. Povremeno je gostovao i u Zaječaru i zadržavao se kod svoje porodice po dva-tri meseca. Za to vreme davao je više priredbi po zaječarskim kafanama.

Mađioničarsku karijeru Stojana Nanića detaljnije možemo pratiti tek od jeseni 1889. godine, i to na osnovu oglašavanja njegovih predstava u lokalnom listu „Timočanin“ u Zaječaru. Do kraja te godine najavljena su četiri njegova nastupa. U najavi prvog, za 10. oktobar 1889. godine, stoji:

„U nedelju, 1. ov. Meseca 1889. god
U gostionici g. M. Simića
Velika svečana predstava Nanića
Čuvenog mađioničara
Program veština I-ga reda
I. Iz više mađija brzine i iluzije.
II. Lanterna magika sa izrednim i pokretnim i štambiljanim slikama.
III. Spiritistički džak.
IV. Mehanička govoreća glava, vrlo zanimljivo i interesantno.
Ulazak cena 60 para din. deca u pola.
Početak u 8 časova uveče.“

Ostale predstave držao je 19. novembra i 10. i 17. decembra iste godine. Samo dve priredbe organizovao je u istoj sali, „gostioni“ Alekse Zdravkovića (kasnije hotel „Evropa“), a ostale u drugim kafanskim prostorijama (Radikalnoj kasini, gostionicama Pavla Milojkovića i Milana Simića). Menjao je lokale i svoje programe, koji su se najčešće završavali igrankom.

Iz navedenih programa se zapaža da je mađioničar i iluzionista Stojan Nanić, pored „mađija brzine i iluzije“, izvodio i tačke iz oblasti spiritizma, pa i one sa „mehaničkom govorećom glavom“ kao „trbuhozborac“. Značajno je, međutim, da su njegovi programi sadržavali „laternu magiku“, što znači da je prvi u Srbiji projecirao slike i to – pokretne. Drugim rečima, on je posedovao uređaje i aparate koji su bili preteče kino-projektora, te su njegove predstave bile začeci bioskopskih predstava, kako u Zaječaru, tako i u Srbiji. „Pravi“ bioskop u to vreme još nije postojao. Kao što je poznato, prva kino-predstava braće Limijer održana je 28. decembra 1895. godine u Parizu. Beograđani su prve filmove gledali u leto 1896. godine.

Oduševljeni veštinama svoga sugrađanina Nanića, Zaječarci su nestrpljivo očekivali njegov povratak sa dugih i mnogih gostovanja u Beogradu i drugim srpskim varošima. Pri svakom boravku u Zaječaru uz porodicu, uvek je priređivao predstave, obično povodom većeg verskog praznika i, uvek sa novim veštinama i aparatima. Sve se više posvećivao optičkim aparatima i instrumentima, posebno „kameri obskuri“ i „laternoj magiki“. Prihod se pojedinih predstava posvećivao je udruženjima i humanim akcijama. Celokupan prihod sa jedne predstave ustupio je Odboru za gradnju spomen česme na Velikoj pijaci. I pored toga što je bio „čuven srpski mađioničar“, poznat u Srbiji i van nje, Stojan Nanić je za ondašnje Zaječarce bio samo „komendijaš“, po kome su i porodice njegovih potomaka ubrzo dobile rodovski naziv „Komendijašovi“, po kojem ih i danas stariji varošani poznaju.

Nanić se nije obazirao na mišljenje svojih podrugljivih sugrađana, niti se zadovoljavao samo Zaječarom, pa ni svojim dostignutim umećem vrsnog mađioničara. Smelo je išao napred budno prateći i primenjujući dostignuća primenjenih nauka i tehnike, pa se u njegovim programima sve više pojavljuju tačke u vezi sa elektricitetom, hemijom i hidraulikom, a radio je na daljem usavršavanju kamere opskure i laterne magike. Kada se pojavio izum braće Limijer, kino-projektor, posle prvih njihovih predstava u Beogradu, bio je rešen da svoj posao proširi uvođenjem kinematografa u svoj program.

Istraživači istorije srpske kinematografije navode da je Stojan Nanić, „iluzionista i mađioničar“, 1900. godine kupio jedan od prvih tipova kino-projektora marke „Limijer“. Polovinom decembra iste godine on je započeo prikazivanje filmova u Pozorišnoj kafani i drugim većim kafanskim lokalima u Beogradu. Reklamirao se kao „Prvi srpski kinematograf“, što je zaista i bio. Prema dr Petru Volku, istoričaru filma, „pored aparata za projekciju pokretnih slika, posedovao je Edisonov gramofon i Laternu magiku, tako da je upotpunjavao svoje predstave raznim atrakcijama.“ Bio je to, ustvari, „putujući bioskop“, poznat kao „Nanićev bioskop“. Pošto je aparatura bila mala i lako pokretljiva, Nanić je ne samo menjao beogradske lokale, već je sa svojim bioskopom gostovao po varošima širom Srbije i po većim mestima okolnih država. Za takvu delatnost posedovao je odobrenje – dozvolu Ministarstva narodne privrede Kraljevine Srbije. „Nanićev putujući bioskop“ često se mogao videti i na vašarima i drugim većim skupovima, pa čak i u školama.

U vreme pojave Nanićevog bioskopa još nije bilo kino-dvorana, pa su filmske predstave prikazivane u većim kafanskim i drugim pogodnim salama. Zbog toga, iako putujući, Nanićev bioskop je bio prvi bioskop u Srbiji, pa ga kao takvog tretira i istorija srpske kinematografije.

Rad „Nanićevog bioskopa“ bio je kontinuiran od kraja 1900. do 1903. godine. Stojan Nanić se tada teško razboleo, prekinuo rad i vratio se u Zaječar svojoj porodici. Tu je umro 7. januara 1904. godine „od otoka jetre“, u 50. godini. Sahranjen je na zaječarskom groblju, gde i danas postoji njegov skroman nadgrobni spomenik. Ostavio je za sobom ženu i petoro dece, od kojih su dve starije kćeri bile već udate. Sinovi Vlastimir i Sreten bili su tada još gimnazijalci. Prvi je položio ispit zrelosti 1907. godine, a zatim je nastavio studije u Beogradu. Završio je građevinski fakultet i kao inženjer bio šef građevinskog odeljenja „Subotičke direkcije železnica“. Mlađi, Sreten Nanić, maturirao je u zaječarskoj gimnaziji 1913. godine, a zatim nastavio studije na Medicinskom fakultetu u Beogradu. Umro je relativno mlad i bez poroda. Lozu Nanića nastavio je Borče Nanić, sin Vlastimira Nanića, a unuk Stojana Nanića. Borče je pošao očevim stopama završivši studije arhitekture. Živi u Beogradu kao penzioner. Svoj radni vek okončao je kao direktor „Energoprojekta“ u Beogradu.